Historia badań archeologicznych na Górze Zyndrama

Choć grodzisko w Maszkowicach wzmiankowane jest już w dokumentach z XVI stulecia, to dla archeologii odkrył je dopiero krakowski prehistoryk Włodzimierz Demetrykiewicz. W czerwcu 1906 roku przedstawił on referat dotyczący poszukiwań stanowisk archeologicznych w Małopolsce, w którym wymienia między innymi położoną w Maszkowicach „warownię z końca, jak się zdaje, czasów przedhistorycznych”. 

W swojej ocenie Demetrykiewicz kierował się informacjami miejscowej ludności oraz specyficznym ukształtowaniem szczytu wznoszącej się nad Maszkowicami góry, a mianowicie wyraźnymi, stromymi tarasami poniżej wschodniej i północnej krawędzi jej szczytowego wypłaszczenia.

(powyżej) Północno-wschodnia partia grodziska przed rozpoczęciem badań wykopaliskowych (wg A. Żaki 1955). 
(po lewej) Widok na Górę Zyndrama od południowego-zachodu, poł. XX w. (z archiwum Muzeum w Nowym Sączu).

W kolejnych dekadach miejsce to stało się w lokalnej tradycji znane jako domniemana siedziba rycerza Zyndrama z Maszkowic, w środowisku archeologów popadło jednak w zapomnienie. Przypomniał o nim dopiero Andrzej Żaki, który tuż po drugiej wojnie światowej organizował badania nad prehistorią Karpat. 

Jego śladem podążyła Maria Cabalska, archeolog z ówczesnej Katedry Prehistorii UJ (obecnie Instytut Archeologii UJ). Rozpoczęte przez nią w 1959 roku badania wykopaliskowe potrwały z przerwami przez następne szesnaście lat. Koncentrowały się one głównie na centralnej partii grodziska, w małym zaś stopniu na krawędziach plateau.

Mieszkańcy Maszkowic na tle Góry Zyndrama, początek XX w. (wg A. Kurzeja 1910).

Trudno dokonać jednoznacznej oceny rezultatów tych badań, niewątpliwie ograniczonych metodyką archeologii w połowie XX wieku. Wykopaliska Marii Cabalskiej zdecydowanie potwierdziły, że osada na Górze Zyndrama pochodzi z okresów prehistorycznych a nie z czasów średniowiecza. Udało się również ustalić chronologię odkrytych pozostałości na koniec epoki brązu i na wczesną epokę żelaza (ok. 900-400 p.n.e.) oraz na okres lateński (czasy dominacji kultury Celtów w Europie). 

(poniżej) Badania na wschodnim tarasie grodziska w 1961 r. (fot. archiwum IA UJ).

Pod koniec swoich badań Maria Cabalska zidentyfikowała również pozostałości osady z wczesnej epoki brązu i wykazała związki jej mieszkańców w obszarami zakarpackimi. Materialny plon tych badań, w postaci kilkudziesięciu tysięcy zabytków, nigdy nie został jednak w pełni opracowany i opublikowany. Błędnie zinterpretowano również relacje pomiędzy tworzącymi stanowisko warstwami, a pośpiesznie prowadzona eksploracja doprowadziła do zniszczenia – bez odpowiedniej dokumentacji – przypodłogowych osadów domów z wczesnej epoki brązu.

 

Po zakończeniu badań Marii Cabalskiej grodzisko w Maszkowicach było wielokrotnie przywoływane w literaturze archeologicznej (zobacz: Publikacje z dawnych badań). Podjęto również próby doprecyzowania chronologii odkrytych tu źródeł. W 1996 roku dokładne datowanie najmłodszej osady (z okresu lateńskiego) ustaliła Renata Madyda-Legutko. W 2009 roku podobne studia, w odniesieniu do starszych źródeł przeprowadził Marcin S. Przybyła.

Mieszkańcy Maszkowic - uczestnicy badań w 1963 r. (fot. archiwum IA UJ).